Nepe 21 Jöneğu 1864 mafem yil’es 146 zeğezeç’ığor
21 Jöneğu 2010
Nepe 21 Jöneğu 1864 mafem yil’es 146 zeğazeç’ığor. Mafer mafe wuğurs’ız woaşöer woteğu Adıg’exer pşığex, wuçöağex, sımacex, neix, yeğazığex, nexer meğıx. Beleha zıtéfen wurısım ziy s’’ıfığe yiep.
Dünayér kitfiğaperep tie pstewur kittiraxığ yapéenejığexer laje yamıaxe zeç’e yawuç’ığ kenağer kizeirağoayi koh’uham kiratekul’`ağex. “Ye te şükıtezeğışt te sıdeşte tıfayemi careşte şüzeqoeş amırıme şüxeğogu şıpkem şüç’ıştıx, şüzımıç’ırem zeç’e şütıwuç’ışt” yaui wurıs bzecerıl’fıme kiriğazığex. Zağorexeme şüzerefayem fede tıkıpdepsewuşt tıxeğogu tiç’ıştep mı xeğogur gum kitıneştep yaui wurısım zirağazığ. Thamıç’e ğogum témıhaşüştıxer, mezıxeme yaxese çıle s’’ıquxeme yadese h’urem yikabar zexezımıxığexer kinağex. Aderexer koh’uham kiratekul``ağex. Kuhaxer kaqoxezı s’’ıfıxer bılımım fede yizı yaş`ızı Osmanlı düwelım yaşexezı ay kişiratekuxezı kızağazejı. Zağore Adıg’exeme Hz. Muhammed péyğamberır Mékkém yiç’i Médinem Hicret zeriş`ağem féğadezı sambırığe zeratıjıştığ, zıtéwşıyıhajıx. Zağorexemi “tı xeğogu kıttiraxığemi tıxeğogu téç’ıjımi Halifem yixeğogu teqo ay neha rehatı tışıh’uşt” yaogorem kiç’ıjığex.
Ah' mı Trabzon koh'uham bze yie yil'eğuğexer kiotejıme
Osmanlı düwelım kınemısışö Adıg’e be ğogum tél’`ıhağ, sımace h’uğex. Psawo kınesığexer Osmanlı düwelım zewuo zı ç’ıp’e şamığat’ısıxe moç’e mıç’ere ç’ıp’exeme yatiragoaşexi zebg’irağaç’ığex. Zıdéğaqoağe ç’ıp’exeme yipeç’e kaşıféğahazerığe wune şıep, yaşxıne ziy şıep, zıxel’ınxe p’`oe nese ziy yamıe yeğazığexew zı ç’ıpe zırızıxeme yarit’ıshağex. Bo başe kin yal’eğuğ zağorexer kızereqoağem éğojıxi mı xeğogum nıbefal’`eç’e tışıl’`eştıme tı xeğoğu tışerel’`ex yaui zéğazeji qojığex. Neha berem ziğazeje qojıne qoaş`e kızerefemınejığem peé kışınağex. Yawunexer yağatereze zawuğoyıjınığe yimıfexe Osmanlı düwelım yi zawoxeme yadirağaştene Türk bze zımış`ere ya şawoxer z’em yaşağex. Türkum diş`ığe zewoağex, axeme yaş`iğe bo be kawç’ığex. Kızık’oşığexem yil’es başe témıqo Osmanlı düwelır yiraş`i zebg’ırath’ığ. Osmanlım xeç’ıji şhafitı h’uğe Suriyem, Ürdünüm, Filistınım, Yogoslavyem şıpsewuştığexer a düwelxeme kaxenejıxı Adıg’exer neha zerıtekuhağe h’uğex. Kışnewujım keğaneji yiş`erış`e yeğawuçüjığe Türkiye Cumhuriyetım yı düwel ş`ıç’e zéblah’uğ. Adıg’exer keqoxe zeh’um Halifem yixeğogu teqo yao zıégüş`ıç’ıştığe, Halifelığer yaatığ, şeriat zéqoaç’er yaatığ cumhuriyet ş`em yi kanunxer Awrupe düwelxeme ya kanunxeme yafede yirağaqui yağaterezıjığ. Düwel ofımre Din ofır şhafı yaş`ığ. Türk bzem pémış`ıre bzeç’e txenır, yécenır, gazete kıdebğaç’ınır yağapıtağ. Qotekesi Adıg’exeme ya xabze ya bzıpke qodı fejağ, nepe Türkiyem şıpsewure Adıg’eme yi nıbj t’`oç’ım yixe yitıxeme yej ya bze yamış`eje yirimguş`ajışö h’uğex. Cı sersere moreşte seo “Tı Adıg’exeme yaşha mıxer kiriqoşte gul’atağağeme, yagukeç’ığağeme mı xeğogum kek’oşınığexa ya xeğogu yisıxe s’’fığe zıxemıl’ı wurısıme zirağawuç’ınığa ?.
Nepe Adıg’exeme şüxeğogu şüqojına t’`o tızewupş`ıxereme zeğazejıne yaorep sıdı papç’e zıt’`orem şhaf şhafe miy fedexer kıtâo “tétep’aşexer zıwuç’ığe kizifığe wurısım yinape tl’eğu tiasep ay yia étew şhafitığe zimıe Adıgeyım tışıpsewu tiasep, Türkiyem Awrupem fede démokrasi terez yiep teo a wurısyem mı Türkiyem yızışane fedizewi démokrasi yıl’ep wurıs diktam yiş`eğı tiéhajew kethığe t’equr, tié t’equr yiperem fede wurısıme yadğaşxıje, wurısım z’e tıfeh’ujınır te woteğo kıtfeqoeşt, kittiraxığe tıxeğogu ş`ıguxer te yiş`erış`e yipş`eç’e kitaşejışt ar h’une şıtep, yape şhafitınığe yie Awrupe düwelxeme yafede déemokratik ığıç’e yie yaş`ew, tı psewup’exemre tızışıpsewuştı wunexeme ya pş`exer wurıs düwelım kitfipşıje tiriğat’ıshajıne h’ume h’un“ yao. A zıfayexeri zıkınıbjım wurıs wuteşöağem kafiş`ene kafidene şıtep.
Hatko Nuri
нэпэ 21 жъунэгъу 1864 мафэм илъэс 146 зэгъэзэкIыгъор
нэпэ 21 жъунэгъу 1864 мафэм илъэс 146 зэгъазэкIыгъор. мафэр мафэ угъурцыз оашъоэр отэгъу адыгэхэр пшыгъэх, уцоагъэх, сымаджэх, нэих, егъазыгъэх, нэхэр мэгъых. бэлэхьа зытефэн урысым зи цIыфыгъэ иэп. дунаyер къитфигъапэрэп тиэ пстэур къиттирахыгъ япеэнэжыгъэхэр лажэ ямыахэ зэкIэ яукIыгъ къэнагъэр къизэирагъоаи къохъухьам къиратэкъулъIагъэх. “е тэ шъукъытэзэгъышт тэ сыдэштэ тыфаеми джарэштэ шъузэкIоэш амырымэ шъухэгъогу шыпкъэм шъукIыштых, шъузымыкIырэм зэкIэ шъутыукIышт” яуи урыс бзэджэрылъфымэ къиригъазыгъэх. загъорэхэмэ шъузэрэфаем фэдэ тыкъыпдэпсэушт тыхэгъогу тикIыштэп мы хэгъогур гум къитынэштэп яуи урысым зирагъазыгъ. тхьамыкIэ гъогум темыхьашъуштыхэр, мэзыхэмэ яхэсэ чъылэ цIыкIухэмэ ядэсэ хъурэм икъабар зэхэзымыхыгъэхэр къинагъэх. адэрэхэр къохъухьам къиратэкъулIIагъэх. къухьахэр къакIохэзы цIыфыхэр былымым фэдэ изы яшIызы османлы дууэлым яшэхэзы аy къиширатэкъухэзы къызагъазэжы. загъорэ адыгэхэмэ хьз. мухьаммэд пеyгъамбэрыр мекъкъем икIи мединэм хьиджрэт зэришIагъэм фегъадэзы самбырыгъэ зэратыжыштыгъ, зытеушыихьажых. загъорэхэми “ты хэгъогу къыттирахыгъэми тыхэгъогу текIыжыми хьалифэм ихэгъогу тэкIо аy нэхьа рэхьаты тышыхъушт” яогорэм къикIыжыгъэх.
османлы дууэлым къынэмысышъо адыгэ бэ гъогум телъIыхьагъ, сымаджэ хъугъэх. псао къынэсыгъэхэр османлы дууэлым зэуо зы кIыпIэ шамыгъатIысыхэ мокIэ мыкIэрэ кIыпIэхэмэ ятирагоашэхи зэбг'ирагъакIыгъэх. зыдегъакIоагъэ кIыпIэхэмэ ипэкIэ къашыфегъахьазэрыгъэ унэ шыэп, яшхынэ зи шыэп, зыхэлъынхэ пIIоэ нэсэ зи ямыэ егъазыгъэхэу зы кIыпэ зырызыхэмэ яритIысхьагъэх. бо башэ къин ялъэгъугъ загъорэхэр къызэрэкIоагъэм егъожыхи мы хэгъогум ныбэфалъIэкIэ тышылъIэштымэ ты хэгъогъу тышэрэлъIэх яуи зегъазэжи кIожыгъэх. нэхьа бэрэм зигъазэжэ кIожынэ кIоашIэ къызэрэфэмынэжыгъэм пэе къышынагъэх. яунэхэр ягъатэрэзэ заугъоижыныгъэ имыфэхэ османлы дууэлым и заохэмэ ядирагъаштэнэ туркъ бзэ зымышIэрэ я шаохэр дзэм яшагъэх. туркъум дишIыгъэ зэоагъэх, ахэмэ яшIигъэ бо бэ къаукIыгъэх. къызыкошыгъэхэм илъэс башэ темыкIо османлы дууэлыр ирашIи зэбгыратхъыгъ. османлым хэкIыжи шхьафиты хъугъэ суриэм, урдунум, филистыным, YогослаIем шыпсэуштыгъэхэр а дууэлхэмэ къахэнэжыхы адыгэхэр нэхьа зэрытэкъухьагъэ хъугъэх. къышнэужым къэгъанэжи ишIэрышIэ егъауцужыгъэ туркъиэ джумхьуриэтым и дууэл шIыкIэ зеблахъугъ. адыгэхэр къэкIохэ зэхъум хьалифэм ихэгъогу тэкIо яо зыегушIыкIыштыгъэ, хьалифэлыгъэр яатыгъ, шэриат зекIоакIэр яатыгъ джумхьуриэт шIэм и къанунхэр аурупэ дууэлхэмэ я къанунхэмэ яфэдэ ирагъакIуи ягъатэрэзыжыгъ. дууэл офымрэ дин офыр шхьафы яшIыгъ. туркъ бзэм пемышIырэ бзэкIэ тхэныр, yеджэныр, газэтэ къыдэбгъакIыныр ягъапытагъ. кIотэкъэси адыгэхэмэ я хабзэ я бзыпкъэ кIоды фэжагъ, нэпэ туркъиэм шыпсэурэ адыгэмэ и ныбж тIIокIым ихэ итыхэмэ еж я бзэ ямышIэжэ иримгушIажышъо хъугъэх. джы сэрсэрэ морэштэ сэо “ты адыгэхэмэ яшхьа мыхэр къирикIоштэ гулъатагъагъэмэ, ягукъэкIыгъагъэмэ мы хэгъогум къэкошыныгъэха я хэгъогу исыхэ цIфыгъэ зыхэмылъы урысымэ зирагъаукIыныгъа ?.
нэпэ адыгэхэмэ шъухэгъогу шъукIожына тIIо тызэупшIыхэрэмэ зэгъазэжынэ яорэп сыды папкIэ зытIIорэм шхьаф шхьафэ ми фэдэхэр къытâо “тетэпIашэхэр зыукIыгъэ къизифыгъэ урысым инапэ тлъэгъу тиасэп аy иа етэу шхьафитыгъэ зимыэ адыгэим тышыпсэу тиасэп, туркъиэм аурупэм фэдэ демокъраси тэрэз иэп тэо а урысем мы туркъиэм изышанэ фэдизэуи демокъраси илъэп урыс дикътам ишIэгъы тиехьажэу къэтхьыгъэ тIэкIур, тие тIэкIур ипэрэм фэдэ урысымэ ядгъашхыжэ, урысым дзэ тыфэхъужыныр тэ отэгъо къытфэкIоэшт, къиттирахыгъэ тыхэгъогу шIыгухэр тэ ишIэрышIэ ипшIэкIэ къиташэжышт ар хъунэ шытэп, япэ шхьафитыныгъэ иэ аурупэ дууэлхэмэ яфэдэ деэмокъратикъ ыгъыкIэ иэ яшIэу, ты псэупIэхэмрэ тызышыпсэушты унэхэмэ я пшIэхэр урыс дууэлым къитфипшыжэ тиригъатIысхьажынэ хъумэ хъун“ яо. а зыфаехэри зыкъыныбжым урыс утэшъоагъэм къафишIэнэ къафидэнэ шытэп.
хьаткъо нури
