ŞIBJİY KEĞASIÇ'E
Yis’’xer: Adıg’e:Şıbjiy, Arab: فلفل ,Tr: Biber, Fr: poivre, İng: pepper, Rus: перец, Latin: Capsicum
Şıbjiyir doğe zı wus’ı şxını. Baklacan wunağom şış. S’’ıne wumığaje pşkım wöl’ei pelwerı zıpş`ırem şxınıxeme pl’’ıjışö yaretı, pemış`e yiğaşöuğe, selate re şıbjiy hajığer be wuzfaye h’uxereme yaşış. Şıbjiy wus’ı müşqum C, K witaminıre “capsicin” madde xel’
Yizetéfığexer: şıbjiy paps’’e, Çarleston şıbjiy, tomatis şıbjiy, şıbjiy nıbeşü,Paprika
Türkiyém şeğat’ısıxerer 1.psığo aşüı şıbjiy, 2.Çarliston Bağcı, 3.11-B-14, 4.Birécik we 5.Egé sıre 11B-14 fede sıre, mısıre zétéfığexer yie şıt.
Türkiyém yiç’ıp’e zawlem şaş`ere şıbjiy zetéfığexer:
Şıbjiy paps’’e: mıxer ç’ıha paps’’e, ş`ane ş`ıç’e yie şıt, nahı bere wus’ışö ç’aps’’e fızeguşöe yie depkı p’aç’e yie şıt’ neha bere mıse aşüe, zağori jıbjıyisı meh’u.
wus’ışö ç’aps’’e neha depkı uje, yılı ph’aşe, ç’ak’ö, sıre mısıre wus’ışö ç’aps’’e ç’ıha şıbjiy
zetéfığexer yiex.
Çarliston şıbjiy: şıbjiy ç’ıha şıt neha yine, neha ğume yidepkıxer lı uje zereşıtım peé şhafığe yie şıt. Ğojışö wus’ışö fede zétéfğaç’e zéreém fede sırer mısırexeri yié şıt.
Şıbjiy yını pl’ıjı : pl’ıjı ç’ıha şıbjiyxeme yaşış neha pl’ıjışededexer naha sıxerer şibjiy hajığe şınığem yéqo şıt. Mıxeme yaşışe mısırexer nehı bere pelwerı yaş`ı, ğeşöuğe yaş`ıx.
Şıbjiy nıbeşü: H’uraye yine şıbjiy zetéfığem şış. wus’ışö, wus’ışö ç’aps’’e, ğojı, pl’ıjı, kolenışö fede yaşöxer zetéfığe meh’ux. Yaşöxer, ya yınığe re yélı ujuğe zebleh’uğaşe yae meh’ux. Şıbjiy qos’’ıl’ım doğe yéqu.
Şıbjiy h’urayépaps’’: wus’ışö, ğojışö yılıdepkır uju, neha berer mıse zağorexeri sı zereşıtım peé neha bere şıbjiy pelwerı re şıbjiy hajığe yaş`ı.
Tomatis şıbjiy: yiş`ığaç’e tomatisım zerefedem peé mı s’’er yiratığe şıt. Yişö pl’ıjı yilı be, aşüığaç’e ş`ağo el’e zı şıbjiye şıt. Pelwerı zeraş`ırem feşhafe ğeşöuğe yaş`ı.
Ze’qure wo ze’zeğıre yat’er
Şıbjiyir waşö febes’’ı, fabem yéqo zı müşqu şxın wus’ı. Şıar cade yégoawo. Febağer
ºC 2,-3 kızefexırem şıbjiyim yipkı qodıpeşt. Ay peé ğetxape şıağur yimıç’e xatem yimğat’ıshağen fay. Şıbjiy pkır 15 derecem yixe kızefexırem, derecem 32 yişıu zıbleç’ırem yi éç’ağem kitırer kefexı.
Zıfaye yat’er: şıbjiyir doğu h’unı peé K’uwu hazere psı irişö xeth’ıç’ınığe maddexemç’e baye yat’exeme yaqo şıt. Pase eç’ağe ep’xını peé keğasıç’e ş`aç’er, pşah’o xeğaquhağe yat’e ğaherezığem şıbjiy ç’ısığe pkıxer xeğat’ıshağen fay. yat’em yiréaksiyon pH 6.0 - 6.5h’un fay.
Keğasıç’e té’knik
Şıbjiy zı şığat’ısığe xate ç’ıp’exeme mı peblağe yil’esıxeme şal’ğo fejağe (phytophtotra capcici) hau sımecenığem yipe kewwuhanı peé yil’esı kesi a xete ç’ıp’em şıbjiy şımğat’ısığen fay. Zıl’es téş`ağe k’os’’ı fede pemış`e zeblexuğe ş`enığen fay.
Yat’e ğaharezıç’e:
Şıbjiy şışıdğat’ısıtı xate ç’ıp’er bjıham çöabzeç’e k’uwo jönığen fay. Ğetxapem ewujüjığe l’aşö yéwağe tekejıxer ğatekoağe h’unı fay.
Yéwutın, ğat’ısın:
Şıbjiy ç’exer , fabe zı ç’ıp’em şığaherezığe hasexeme yaxawtezı yağaç’ısex, keç’ısağexer 3-4 thape zıh’uç’e tüpxeme zırıze yareğat’ıshax. Melıl’feğu mazem yiyiç’ığoem peblağe xatem zışağat’ısıştı ş`ıgum xağatısha. Şıbjiyir zı şıdğat’ıshaştı yat’e dez’ığe çezuwıxeme ya fızeguxer 8 cm 0, çezuwum det’ğat’ıshaştı şıbjiyixeme yafızeguri cm 30 – 50 h’une ğat’ısığen fay. Dğat’ısı zıh’uç’e şüanemç’e wuth’umbığe k’ubanem şıbjiy pkı l’apsem pıl’ı yat’er zehemğatako tupüm kıqos’’ıp’xınızı zereşıte yibğat’ıshanızı k’ubanem yiğat’ıshağem kıdeqoç’e neé kenerem yat’e yizı ş`ığe, wubejı goreme ğat’ısıgoreme kışnewujımi pse psı yéttınızı ğat’ısınır wuxığe h’uşt.
Yébzı yétın: Şıbjiy zışıtç’eştı yat’er dğaherezı zıh’uç’e zı dekarım 3 ton/da bılım yébzı sığe tétekoğen fay. Ğat’sığomi fosfor (P) yébzım yi zecerer. Azot (N) yébzım yiznıkorer yétığen fay. Azot yébzım kenere adere yiznıkori yipere psı eğahağum yipe téwteğen fay. Azot yébzı kg/da 15 N, fosfor xel’ı yébzır kg/da 10 P2O5 kabze yétığen fay.
Psı eğahan: Şıbjiyim psı eğahanım zıdğat’ısığem mafe 10-15 kışnewujı tı fejeşt. Yipere şıbjiyixer kıpıç’e nefse psı emığahanım yişüağe keqo şıt. Yipere şıbjiyixer kızerıpıç’e wu fejenızı zı thamafe yafızego psı ebğaha l’epıte pş`ışt. Onığe mazem yikışnewujı Şepıwoğ mazem yişha psı eğahanır puwupş`ışt.
Yépl’ın: Ğat’ısığem kışnewujı kıxeç’ere wut’ıxer xexınığe yat’er ğawuşebınığe peé yipere cüçöğur ş`ın fay. Jönığe mazem yipere thamafem kışnewujı yat`onere wücüçönığer l’apsexeme yat’e yédğazıgörem c`ınızı mek’woğ mazem yişınere wucüçoğur h’o şı wucüçoğu s`ın fay.
Yisımecağexer, yiyağe yézğaç’ıxerene yape keç’ıç’e
Şıbjiy sımecenığexer: wirus sımecenığexer, şö pşığ (Fusarium) sımecenığe, yéğat’ısexıre sımecenığ, Phytophtora Capcici
wirus smecenığexer
şıbjiy işö kolenığe wirus: Tütünxeme (tobacco) kaxeç’ığe jıbjiyixeme kaxehağe zı wirus. Şıbjiy pkım yithapexeme zexefığe pl’ğum l’eç’e kolenı bjığexer kıxez’e. Zağori fıjışö, ğojışö kolen bıjığe meh’ux. Pkıxeme ya xeh’onığer yéğaç’ase. Dünayé ç’ıp’e bexeme yanesığe zı sımecenığe şıt. Thape s’exemç’e, adewadexemç’e, lejaqoxemç’e. Tütün pkıxemç’e sımecnığer mek’öşızı yapeha.
Şıbjiyim Neşebegu kolenı yiwirus: Neşebeguxeme kaxeç’ızı şıbjiyxeme kaxeha zı wirus. Yat’e s’’exemç’e, wus’’pkı psı ezışşüre has’’ wus’’xemeç’e yapeha. Mı arısağe wus’ıjıxeme yaxese ş`ımafer yirexı. Şıbjiy pkı thapexeme wus’ışö pışığaşö kolen bjığexer kıxiz’e féje. Şıbjiyixer ğaşeğone ont’eğe ya zenç’ığe wukoağe s’ıqu h’uğe meh’ux. Pkır mel’h’ançezı kas’ı k’orenım fede meh’uk. Kıeç’erem yideğuğere yibağere kefexı.
Şıbjiyim katıf deyi kolen yi wirus: Katıfıxeme kaxeç’ızı şıbjiyixeme kapıha zı sımecenığe. A nesığeç’e, ade wadeç’e sımecenığer yapıha. Şıbjiy thapexeme ya pkı tfexeme yaşıu yaqos’ı s’’ıqo, yine bjığexer xez’e zağori zıxağe thape ç’ıp’er meğuzı ğoane meh’u. Areşte thapexer yéğağu. Be l’eşı zıh’uremi şıbjiy pkım yizeç’eri yéğağu.
Şö pşığ (Fusarium) sımecenığe
Wirusu fede wuşışınene zı smecağe. Thapexeme yaşö peşı thapem yiç’ı zepıwupş`ıç’e psı zeriqore tfexer kahwaşö zıh’urem şö pışığe smecenığe zerşıtır keğal’ağo. Şö pışınığe sımecenığem yipe keç’ıne zı azeğu yağotığe şıtep.
Sımecağem yépl’ıç’e
Ya neha garantir şö pşınığe sımecğe xemıhaşö, xehami yézeğıre şıbjiy zetéfığe ş`enır arı. Adere bğumç’i şıbjiyir zıxedğat’ıshaştı yat’er tımığat’ısı rapç’e formaldehit fede azeğuç’e dézénfékté ş`ığen fay. Pemış`e ç’e kabze, ç’ıse kabze wuen fay. Yil’esı kese a ç’ıpem şıbjiy şımışen zebleh’uğe ç’ıp’exeme şış`eğen fay.
Yézğat’ısexıre sımecenığe : sımecenığer ç’ısığe ş`aneme neha yapl’eğul’`em wol’ei. Ç’ısexeme yapkıxeme ç’ap’e ç’ap’e ğojığeher feh’u şıbjiy ç’ısexer yat’em yişıu yéwqoreyç’ıx kışnewujım yiwqoreyiç’ığe ç’ısexer meğujıx. Wuzfems’’akırem mı sımecenığer kıgotı adere şıbjiy ç’ısexeme ya zeç’ırem ya pıhaşt. Sımecağer zıxehağe ç’ısexeme ya l’apsexer kops’’aşö, kahwaşö meh’ux.
Sımecenığem yipe keç’ıç’e : Sımecenığer, zel’epıte zı yat’em şış`enım, psı be ejğahagome yéj psığo yipkı atğe h’ure şıbjiy ç’ısexeme mı sımecenığer neha be zere xebl’ağorem peé mıxeme neha wufes’ake wuzeqon fay. Ç’ısexer şıa wumğal’enım wufesakın fay, yil’esı kesi ç’e zışıpş`eştı yat’er zebleph’o, ç’exer wumış`e rapş`e yat’er azeğuç’e dézénfékte ş`ığen fay. Spergon, Arasan, Cerason, Graminon, Agrosan, Dithane mıxeme yafede kimya maddéxemç’e ç’exer fümış`e rapç’e dézénfékte ş`ığen fay.
Phytophtora Ç’ap’i’i sımecenığe : şıbjiyi pkım yipşetıkı al’ınım fede şüs’’ağe kıfeqoağe wol’eğu. pkım yişö peşı psınç’e l’enığe kirite yéş`ı. Mı sımecenığem yipe wu keç’ını peé sımeç’ağe zıpıml’ı ç’e ş`en, mısımace ç’ıse ğat’ısın, k’uwuşe wumğatısın, txis’’em témığat’ıshan, yilapsere yipşetıkı nemısıne psı eğahağen fay.
Yiyağe yézğaç’ıxer
Yébzı hamluw Şıbjiy ç’ıse pkı ş`ane l’apsere yipşetıkı pkıme yas’eğugoreme yéğağux. Mıxeme yipe wukeç’ını peé: %2.6 Gamma BHC xel’ı préparat gr 400 amırıme %40 Aldrin WbP.’şışe gr 150 kg 10 nap’em xeğaquhağe t’equi ğawulebığe. Pşağaşhapem zı téwuteştı ç’ıpem psı ebğaharem kışnewujı ğaherezığe awu nap’e zexel’ zı dékarım kilo 5 téwgoşağe téwuteğen fay
Agrotis xer
yébzı hamlıwum fede neha başere pkı ş`aneme ya pşetık zepiwupç’ıgorem liyéşüke kirexı.
Mıxeme yipe wukeç’ını peé: kg 100 nap’em yizexetığe %40 Aldrin xel’ awum gr 1600 xeğahoağe ç’e ğaharezığe usım şışe zı dekarım kilo 6-7 tégoşağe pkıheme yaş`eğı yat’em téwteğen fay.
Yéş`ünl’ıre has’’ wus’’xer
Şibjiy wus’ı pkıxeme ya pkıpsı iraşüzı yixeh’o yiyağe yirağaç’ı be h’u kesi pkıxeme neha liyéşüke kiraxı.
Mıxeme yape wukeç’ını peé :liyé kezğaç’ırexer zerewol’eğo Fentihon, Dimethoate, Carbarly fede awuxer yaritxağe téwtaç’em şöcenızı ay kızereorem fede yatéwutxeğen fay.
Lapse ur
pkı l’apsem ur xer irağah’uhazı l’apseme ya lejaç’e yiğawuçü feje kışnewujım pkır meğoanlezı mel’`ejı.
Mıxeme yipe wukeç’ını peé : ç’exer, ç’ısexer wumığat’ısı rapç’e 3-4 tha mafe yipe xatem çezuw yat’e detzığexeme zı dekarım litre 40 tégoşağeç’e DD amırıme zı dekarım litre 22 tégoşağeç’eç’e EDB ay pemışe azexeme şüç’ene kirapesıştı awum şışe yéwenığen fay.
ĞOYIN
Mek’uwoğ mazem kışnewujı Bz’ewoğ mazem yişha ğoyınım wu fejeşüne meh’u. Şepıwoğ mazem ğoyınır mewuxı. Zeç’e 9-15 fedize ğoyığo pş`ıne meh’u. Zı thamafem ze ğoyınığen fay.
Kieç’erem yı ba,ğe kızerewkozenığe woase
Kıeç’erer : Türkiye ç’ıp’em yat’e doğo xate ş`aç’eç’e kg/da 1786 yafızeguğe kıeç’ı.
Kıztéhağe : pş`er: makine qoş`e lejaç’eç’e sa/da 1.61, s’’fı qoş`e lejaç’eç’e sa/da 178.37 peqoade
Zıtxığer
Hatko Nuri Ersoy
шыбжи къэгъасыкIэ
ицIхэр: адыгэ:шыбжи, араб: فلفل ,тр: бибэр, фр: поиIрэ, инг: пэппэр, рус: перец, латин: джапсиджум
шыбжиир догъэ зы уцы шхыны. бакъладжан унагъом шыш. цIынэ умыгъажэ пшкъым уолъэи пэлуэры зыпшIырэм шхыныхэмэ плъ'ыжышъо ярэты, пэмышIэ игъашъоугъэ, сэлатэ рэ шыбжи хьажыгъэр бэ узфае хъухэрэмэ яшыш. шыбжи уцы мушкIум дж, къ уитаминырэ “джапсиджин” маддэ хэлъ
изэтефыгъэхэр: шыбжи папцIэ, чъарлэстон шыбжи, томатис шыбжи, шыбжи ныбэшъу,паприкъа
туркъием шэгъатIысыхэрэр 1.псыгъо ашъуы шыбжи, 2.чъарлистон багъджы, 3.11-б-14, 4.биреджикъ уэ 5.эге сырэ 11б-14 фэдэ сырэ, мысырэ зетефыгъэхэр иэ шыт.
туркъием икIыпIэ заулэм шашIэрэ шыбжи зэтефыгъэхэр:
шыбжи папцIэ: мыхэр кIыхьа папцIэ, шIанэ шIыкIэ иэ шыт, нахьы бэрэ уцышъо кIапцIэ фызэгушъоэ иэ дэпкъы пIакIэ иэ шытI нэхьа бэрэ мысэ ашъуэ, загъори жыбжыисы мэхъу.
уцышъо кIапцIэ нэхьа дэпкъы ужэ, илы пхъашэ, кIакъ'о, сырэ мысырэ уцышъо кIапцIэ кIыхьа шыбжи
зэтефыгъэхэр иэх.
чъарлистон шыбжи: шыбжи кIыхьа шыт нэхьа инэ, нэхьа гъумэ идэпкъыхэр лы ужэ зэрэшытым пэе шхьафыгъэ иэ шыт. гъожышъо уцышъо фэдэ зетефгъакIэ зерэем фэдэ сырэр мысырэхэри ие шыт.
шыбжи ины плъыжы : плъыжы кIыхьа шыбжихэмэ яшыш нэхьа плъыжышэдэдэхэр нахьа сыхэрэр шибжи хьажыгъэ шыныгъэм yекIо шыт. мыхэмэ яшышэ мысырэхэр нэхьы бэрэ пэлуэры яшIы, гъэшъоугъэ яшIых.
шыбжи ныбэшъу: хъурае инэ шыбжи зэтефыгъэм шыш. уцышъо, уцышъо кIапцIэ, гъожы, плъыжы, къолэнышъо фэдэ яшъохэр зэтефыгъэ мэхъух. яшъохэр, я иныгъэ рэ yелы ужугъэ зэблэхъугъашэ яэ мэхъух. шыбжи кIоцIылъым догъэ yекIу.
шыбжи хъураyепапцI: уцышъо, гъожышъо илыдэпкъыр ужу, нэхьа бэрэр мысэ загъорэхэри сы зэрэшытым пэе нэхьа бэрэ шыбжи пэлуэры рэ шыбжи хьажыгъэ яшIы.
томатис шыбжи: ишIыгъакIэ томатисым зэрэфэдэм пэе мы цIэр иратыгъэ шыт. ишъо плъыжы илы бэ, ашъуыгъакIэ шIагъо элъэ зы шыбжиэ шыт. пэлуэры зэрашIырэм фэшхьафэ гъэшъоугъэ яшIы.
зэ'кIурэ о зэ'зэгъырэ ятIэр
шыбжиир уашъо фэбэцIы, фабэм yекIо зы мушкIу шхын уцы. шыар джадэ yегоао. фэбагъэр
ºдж 2,-3 къызэфэхырэм шыбжиим ипкъы кIодыпэшт. аy пэе гъэтхапэ шыагъур имыкIэ хатэм имгъатIысхьагъэн фаy. шыбжи пкъыр 15 дэрэджэм ихэ къызэфэхырэм, дэрэджэм 32 ишыу зыблэкIырэм и екIагъэм къитырэр къэфэхы.
зыфае ятIэр: шыбжиир догъу хъуны пэе куу хьазэрэ псы иришъо хэтхъыкIыныгъэ маддэхэмкIэ бае ятIэхэмэ якIо шыт. пасэ экIагъэ эпIхыны пэе къэгъасыкIэ шIакIэр, пшахъо хэгъакIухьагъэ ятIэ гъахьэрэзыгъэм шыбжи кIысыгъэ пкъыхэр хэгъатIысхьагъэн фаy. ятIэм иреакъсион пхь 6.0 - 6.5хъун фаy.
къэгъасыкIэ те'къникъ
шыбжи зы шыгъатIысыгъэ хатэ кIыпIэхэмэ мы пэблагъэ илъэсыхэмэ шалъгъо фэжагъэ (пхьyтопхьтотра джапджиджи) хьау сымэджэныгъэм ипэ къэуухьаны пэе илъэсы къэси а хэтэ кIыпIэм шыбжи шымгъатIысыгъэн фаy. зылъэс тешIагъэ коцIы фэдэ пэмышIэ зэблэхугъэ шIэныгъэн фаy.
ятIэ гъахьарэзыкIэ:
шыбжи шышыдгъатIысыты хатэ кIыпIэр бжыхьам цоабзэкIэ куо жъуныгъэн фаy. гъэтхапэм эужъожыгъэ лъашъо yеуагъэ тэкъэжыхэр гъатэкъоагъэ хъуны фаy.
Yеутын, гъатIысын:
шыбжи кIэхэр , фабэ зы кIыпIэм шыгъахьэрэзыгъэ хьасэхэмэ яхаутэзы ягъакIысэх, къэкIысагъэхэр 3-4 тхьапэ зыхъукIэ тупхэмэ зырызэ ярэгъатIысхьах. мэлылъфэгъу мазэм иикIыгъоэм пэблагъэ хатэм зышагъатIысышты шIыгум хагъатысхьа. шыбжиир зы шыдгъатIысхьашты ятIэ дэдзыгъэ чъэзууыхэмэ я фызэгухэр 8 джм 0, чъэзуум дэтIгъатIысхьашты шыбжиихэмэ яфызэгури джм 30 – 50 хъунэ гъатIысыгъэн фаy. дгъатIысы зыхъукIэ шъуанэмкIэ утхъумбыгъэ кубанэм шыбжи пкъы лъапсэм пылъы ятIэр зэхьэмгъатакъо тупум къыкIоцIыпIхынызы зэрэшытэ ибгъатIысхьанызы кубанэм игъатIысхьагъэм къыдэкIокIэ нэе къэнэрэм ятIэ изы шIыгъэ, убэжы горэмэ гъатIысыгорэмэ къышнэужыми псэ псы yеттынызы гъатIысыныр ухыгъэ хъушт.
Yебзы yетын: шыбжи зышыткIэшты ятIэр дгъахьэрэзы зыхъукIэ зы дэкъарым 3 тон/да былым yебзы сыгъэ тетэкъогъэн фаy. гъатIсыгъоми фосфор (п) yебзым и зэджэрэр. азот (н) yебзым изныкъорэр yетыгъэн фаy. азот yебзым къэнэрэ адэрэ изныкъори ипэрэ псы эгъахьагъум ипэ теутэгъэн фаy. азот yебзы къг/да 15 н, фосфор хэлъы yебзыр къг/да 10 п2о5 къабзэ yетыгъэн фаy.
псы эгъахьан: шыбжиим псы эгъахьаным зыдгъатIысыгъэм мафэ 10-15 къышнэужы ты фэжэшт. ипэрэ шыбжиихэр къыпыкIэ нэфсэ псы эмыгъахьаным ишъуагъэ къэкIо шыт. ипэрэ шыбжиихэр къызэрыпыкIэ у фэжэнызы зы тхьамафэ яфызэго псы эбгъахьа лъэпытэ пшIышт. оныгъэ мазэм икъышнэужы шэпыогъ мазэм ишхьа псы эгъахьаныр пуупшIышт.
Yеплъын: гъатIысыгъэм къышнэужы къыхэкIэрэ утIыхэр хэхыныгъэ ятIэр гъаушэбыныгъэ пэе ипэрэ джуцогъур шIын фаy. жъуныгъэ мазэм ипэрэ тхьамафэм къышнэужы ятIонэрэ ууджуцоныгъэр лъапсэхэмэ ятIэ yедгъазыгорэм джIынызы мэкъ'огъ мазэм ишынэрэ уджуцогъур хъо шы уджуцогъу сIын фаy.
исымэджагъэхэр, иягъэ yезгъакIыхэрэнэ япэ къэкIыкIэ
шыбжи сымэджэныгъэхэр: уирус сымэджэныгъэхэр, шъо пшыгъ (фусариум) сымэджэныгъэ, yегъатIысэхырэ сымэджэныгъ, пхьyтопхьтора джапджиджи
уирус смэджэныгъэхэр
шыбжи ишъо къолэныгъэ уирус: тутунхэмэ (тобаджджо) къахэкIыгъэ жыбжиихэмэ къахэхьагъэ зы уирус. шыбжи пкъым итхьапэхэмэ зэхэфыгъэ плъгъум лъэкIэ къолэны бжыгъэхэр къыхэдзэ. загъори фыжышъо, гъожышъо къолэн быжыгъэ мэхъух. пкъыхэмэ я хэхъоныгъэр yегъакIасэ. дунаyе кIыпIэ бэхэмэ янэсыгъэ зы сымэджэныгъэ шыт. тхьапэ цэхэмкIэ, адэуадэхэмкIэ, лэжакIохэмкIэ. тутун пкъыхэмкIэ сымэджныгъэр мэкъ'ошызы япэхьа.
шыбжиим нэшэбэгу къолэны иуирус: нэшэбэгухэмэ къахэкIызы шыбжихэмэ къахэхьа зы уирус. ятIэ цIэхэмкIэ, уцIпкъы псы эзышшъурэ хьацI уцIхэмэкIэ япэхьа. мы арысагъэ уцыжыхэмэ яхэсэ шIымафэр ирэхы. шыбжи пкъы тхьапэхэмэ уцышъо пышыгъашъо къолэн бжыгъэхэр къыхидзэ фежэ. шыбжиихэр гъашэгъонэ онтIэгъэ я зэнкIыгъэ укъоагъэ цыкIу хъугъэ мэхъух. пкъыр мэлъхъанчъэзы къацы корэным фэдэ мэхъукъ. къыэкIэрэм идэгъугъэрэ ибагъэрэ къэфэхы.
шыбжиим къатыф дэи къолэн и уирус: къатыфыхэмэ къахэкIызы шыбжиихэмэ къапыхьа зы сымэджэныгъэ. а нэсыгъэкIэ, адэ уадэкIэ сымэджэныгъэр япыхьа. шыбжи тхьапэхэмэ я пкъы тфэхэмэ яшыу якIоцы цIыкIо, инэ бжыгъэхэр хэдзэ загъори зыхагъэ тхьапэ кIыпIэр мэгъузы гъоанэ мэхъу. арэштэ тхьапэхэр yегъагъу. бэ лъэшы зыхъурэми шыбжи пкъым изэкIэри yегъагъу.
шъо пшыгъ (фусариум) сымэджэныгъэ
уирусу фэдэ ушышынэнэ зы смэджагъэ. тхьапэхэмэ яшъо пэшы тхьапэм икIы зэпыупшIыкIэ псы зэрикIорэ тфэхэр къахьуашъо зыхъурэм шъо пышыгъэ смэджэныгъэ зэршытыр къэгъалъагъо. шъо пышыныгъэ сымэджэныгъэм ипэ къэкIынэ зы азэгъу ягъотыгъэ шытэп.
сымэджагъэм yеплъыкIэ
я нэхьа гарантир шъо пшыныгъэ сымэджгъэ хэмыхьашъо, хэхьами yезэгъырэ шыбжи зэтефыгъэ шIэныр ары. адэрэ бгъумкIи шыбжиир зыхэдгъатIысхьашты ятIэр тымыгъатIысы рапкIэ формалдэхьит фэдэ азэгъукIэ дезенфекъте шIыгъэн фаy. пэмышIэ кIэ къабзэ, кIысэ къабзэ уэн фаy. илъэсы къэсэ а кIыпэм шыбжи шымышэн зэблэхъугъэ кIыпIэхэмэ шышIэгъэн фаy.
YезгъатIысэхырэ сымэджэныгъэ : сымэджэныгъэр кIысыгъэ шIанэмэ нэхьа яплъэгъулъIэм олъэи. кIысэхэмэ япкъыхэмэ кIапIэ кIапIэ гъожыгъэхьэр фэхъу шыбжи кIысэхэр ятIэм ишыу yеукIорэyкIых къышнэужым иукIорэикIыгъэ кIысэхэр мэгъужых. узфэмцIакъырэм мы сымэджэныгъэр къыготы адэрэ шыбжи кIысэхэмэ я зэкIырэм я пыхьашт. сымэджагъэр зыхэхьагъэ кIысэхэмэ я лъапсэхэр къопцIашъо, къахьуашъо мэхъух.
сымэджэныгъэм ипэ къэкIыкIэ : сымэджэныгъэр, зэлъэпытэ зы ятIэм шышIэным, псы бэ эжгъахьагомэ yеж псыгъо ипкъы атгъэ хъурэ шыбжи кIысэхэмэ мы сымэджэныгъэр нэхьа бэ зэрэ хэблъагъорэм пэе мыхэмэ нэхьа уфэцакъэ узэкIон фаy. кIысэхэр шыа умгъалъэным уфэсакъын фаy, илъэсы къэси кIэ зышыпшIэшты ятIэр зэблэпхъо, кIэхэр умышIэ рапшIэ ятIэр азэгъукIэ дезенфекътэ шIыгъэн фаy. спэргон, арасан, джэрасон, граминон, агросан, дитхьанэ мыхэмэ яфэдэ къимя маддехэмкIэ кIэхэр фумышIэ рапкIэ дезенфекътэ шIыгъэн фаy.
пхьyтопхьтора кIапIи'и сымэджэныгъэ : шыбжии пкъым ипшэтыкъы алъыным фэдэ шъуцIагъэ къыфэкIоагъэ олъэгъу. пкъым ишъо пэшы псынкIэ лъэныгъэ къиритэ yешIы. мы сымэджэныгъэм ипэ у къэкIыны пэе сымэкIагъэ зыпымлъы кIэ шIэн, мысымаджэ кIысэ гъатIысын, куушэ умгъатысын, тхицIэм темыгъатIысхьан, илапсэрэ ипшэтыкъы нэмысынэ псы эгъахьагъэн фаy.
иягъэ yезгъакIыхэр
Yебзы хьамлуу шыбжи кIысэ пкъы шIанэ лъапсэрэ ипшэтыкъы пкъымэ яцэгъугорэмэ yегъагъух. мыхэмэ ипэ укъэкIыны пэе: %2.6 гамма бхьдж хэлъы препарат гр 400 амырымэ %40 алдрин убп.'шышэ гр 150 къг 10 напIэм хэгъакIухьагъэ тIэкIуи гъаулэбыгъэ. пшагъашхьапэм зы теутэшты кIыпэм псы эбгъахьарэм къышнэужы гъахьэрэзыгъэ ау напIэ зэхэлъ зы декъарым къило 5 теугошагъэ теутэгъэн фаy
агротис хэр
yебзы хьамлыум фэдэ нэхьа башэрэ пкъы шIанэмэ я пшэтыкъ зэпиупкIыгорэм лиешъукъэ къирэхы.
мыхэмэ ипэ укъэкIыны пэе: къг 100 напIэм изэхэтыгъэ %40 алдрин хэлъ аум гр 1600 хэгъахьоагъэ кIэ гъахьарэзыгъэ усым шышэ зы дэкъарым къило 6-7 тегошагъэ пкъыхьэмэ яшIэгъы ятIэм теутэгъэн фаy.
YешIунлъырэ хьацI уцIхэр
шибжи уцы пкъыхэмэ я пкъыпсы ирашъузы ихэхъо иягъэ ирагъакIы бэ хъу къэси пкъыхэмэ нэхьа лиешъукъэ къирахы.
мыхэмэ япэ укъэкIыны пэе :лие къэзгъакIырэхэр зэрэолъэгъо фэнтихьон, димэтхьоатэ, джарбарлy фэдэ аухэр яритхагъэ теутакIэм шъоджэнызы аy къызэрэорэм фэдэ ятеутхэгъэн фаy.
лапсэ ур
пкъы лъапсэм ур хэр ирагъахъухьазы лъапсэмэ я лэжакIэ игъаучъу фэжэ къышнэужым пкъыр мэгъоанлэзы мэлъIэжы.
мыхэмэ ипэ укъэкIыны пэе : кIэхэр, кIысэхэр умыгъатIысы рапкIэ 3-4 тхьа мафэ ипэ хатэм чъэзуу ятIэ дэтзыгъэхэмэ зы дэкъарым литрэ 40 тегошагъэкIэ дд амырымэ зы дэкъарым литрэ 22 тегошагъэкIэкIэ эдб аy пэмышэ азэхэмэ шъукIэнэ къирапэсышты аум шышэ yеуэныгъэн фаy.
гъоин
мэкуогъ мазэм къышнэужы бдзэогъ мазэм ишхьа гъоиным у фэжэшъунэ мэхъу. шэпыогъ мазэм гъоиныр мэухы. зэкIэ 9-15 фэдизэ гъоигъо пшIынэ мэхъу. зы тхьамафэм зэ гъоиныгъэн фаy.
къиэкIэрэм и ба,гъэ къызэрэукъозэныгъэ оасэ
къыэкIэрэр : туркъиэ кIыпIэм ятIэ догъо хатэ шIакIэкIэ къг/да 1786 яфызэгугъэ къыэкIы.
къызтехьагъэ : пшIэр: макъинэ кIошIэ лэжакIэкIэ са/да 1.61, цIфы кIошIэ лэжакIэкIэ са/да 178.37 пэкIоадэ
зытхыгъэр
хьаткъо нури эрсоy
