Baklacanır wo febes’’ım. zı yil’esım şıpsewo, tropik woem zı çıg’ı tśıqow yinı şıh’ure, zı yil’es zawule şı`ere zı kültür wus’ı pkı.

Tı ç’ıp’eme be şeawuxıre baklacan ph’eteşüxe pehaw zı şxını. Zere şxını h’atem feşhafe yil’esı beş`ağem tśıfıxeme azeğu yal’ıteştığe zıdaiştığe şxını.

Baklacan ékolojik zetéfığeme yapxığe şıte %0.2-46.8 yıyizedişte zeblih’une şıte yifızeguğe   % 6.75 yıyizedişteç’e pemiş`ı xer kızxeşe.

 

Mı kışnewujıre wahtem baklacan zetéfığe yiş`ıç’e zeblah’ui şahafı zawule keawkozenığ. Şhaç’erem te tı ç’ıp’em şeaş`e zepl’ığexeme yanaha doğe keğal’eğoç’e kezıtığer  T.374, Adana T., Birecik, Palam re mı yéj ç’ıpem yapeç’e kışıhuştığexer arı. Yaneha doğe eç’ığer zetéfığe 374 m kitığ (ton/da 11.222), Adana Yat’em: (ton/da 7.236), Birecik Yat’em: (ton/da 6.194), Pala Yat’em: (ton/da 5.361) fedize kitığ.

•          Topan 374: müşqu woteğuğe, h’uraye, doğo zı zetéfığ.

•          Birecik: müşqu ç’ıha

•          Adana T.: müşqu h’uraye.

•          Pala: Yipkı şüke wus’ışo ç’ap’tśe, yimüşquxer kahwaşö, more şö yipesağe fızegu wah’te zı zetéfığe ş`ıç’e yie şıt. Yipkışüke yiatığağe cm 90-110. yimüşquxeme yaç’ıhağe 26-28 yiğumığe cm 6-8 h’ure müşquxer more ç’ap’tśeşö meh’u yifızegu t’eöq xeatıç’ığe lowum fede yis’ıpit’`uri paptśe şıt. Yişöap’e p’`aé yilı fıjı şabe meh’u.

Zéqure wo zézeğıre yat’er

Baklacanır wo fabem yéqure wus’ı şxını, şıar zıs’eç’e yéqurep keh’u zıh’urem febağer

º C -1,-2 em kızerefexe mal’`e. Febep’tśı wo em yéqo zıl’ese şıere zı kültür wus’ı. Ç’er zıxapl’ha kışnewujı eç’ağer wuğoyfe febağer º C 15-35 xeme yafızegu h’o mezixı fedize zı wah’te faye meh’u. Woşxıpsır zimıkurem psı ébğahan fay.
 

Yat’emç’e zexetzığaşük’e yie şıt. Şığul’e yat’em zıs’eç’e yéqurep. Mıy fede woteğo lebışe yat’exeme yaşıu pkım yil’apsexer psınç’e yişıu keqoağe meh’u. Yat’e şabe k’uwoe psı irişöe yixeth’ç’ığe maddexemç’e baye yat’em xeh’oağe kiretızı be kıeç’e. Pase kebğasınım wuzfayeç’e bılım yébzıç’e wu deapıanızı pşah’o zıxel’ı yat’em kışıbğasın l’eç’ışt.
 

     Keğasıç’e        

Şxını wus’ıxeme yakışnewujı ğat’ısın fay zıl’esım zışıbğat’ısıre ş`ıgum yil’esı pl’`ı témiqo a yat’em baklacan şımığat’ısın fay te tıç’ıp’e zebleğuğe fepş`ışüştı wus’ıxer bzıws’’ıf, k’os’ı wunağoem şışıxer,

Yat’e ğaharezıç’e:

Xater k’uwo jöağe bğaharezışt. Ğetxapem keç’ığe wus’ıxer bğal’`enı peé yat’em yilebığe

 Zequre wah’tem juç’ıjığe kith’re l’aşö yéwejığe çezuw xeğath’ığe xewtığen fay. Çezuw xeğath’ığeme yafızegu yize peşışağe (cm 100) zı metrem fedize h’une çezuw xeğath’ığe feş`ığen fay. Xate yat’em hamlıw be xesıme baklecanxer wumığat’ısı rapş`e yébzım diş`iğe awu yéwoğen fay.

 

Ç’exer fabe zı ç’ıp’egorem şığahazerığe hasexeme Mezaye mazem yipere thamafem xeşüwteştıx amırimi çezuw çezuwe xeşüwteştıx. Zı pl`imem (m² ) gr 5- 6

téteraze zewuje zepıte çezuwum xeşül’haştıx. Ş`enığem kışnewujı ç’exeme yaşıu yiujüğe 1cm fedize yipç’e ğaherezığe yat’e zexel’ır téptekonı t’eöqi pş`ıt’eqorem ç’exer éwh’umenım kışnewujı psı t’eöq téğapsepsen fay.

Ç’exer keç’ıse yithapexer 7-8 zı zıh’urem ç’ısığexer Melıl’feğu mazem yatoanere thamafem şewblağe yaze peşışağe cm 50 hune çezuw xeğath’ığexeme yaze peşışağeri cm 100 h’une a mafe şıpkem ğat’ısığen fay. Zıbğat’ısıxe kışnewujıremi pse psı yéttıne şıt.

 

Baklacanıxeme yébzır cade şüı yal’eğu. Baklacan zışıdğat’ısıştı ç’ıp’em wumığat’ısı rap’ç’e zı dekarım 4-6 yafızegu téfe şüe sığe bılım yébzıre ay deapıane fosfor xel’e yébzıre azot yébzır diş`iğe yiznıko téwtenızı adere kanere yiznıkori yapere psı éğahanım yipe téwtéğen fay.

Azot xel’ı yébzı zı dekarım kg/da 21 N,

Fosfor xel’ı yébzı zı dekarım kg/da 10 P2O5 zi xemıhağe yétığen fay.

 

Baklacanır kedğası zıh’uç’e zıbğat’ısıxe kışnewujı édğahağe pse psım kışnewujı waşö qoaç’em yépxığe mafe 15 - 20 nesıfe psı yéttıştep. Mıy kışnewujı psı faye zıh’uç’e psı be yéttışt. Nekığa kızeuxığem h’o mıh’o zel’epıte psı émığahanığen fay. Pkıxeme yaşıu yapere baklecan müşquxer kızpidzerem kışnewujı pkım yizerefayemç’e psı yétığen fay. Baklacan éç’ağexer wuğoyınığer kıznesırem wuğoyıkesi ğoyınığem kışnewujı psı yétınır zışımığağupşen fay. Yikesığo wah’tem zı thamafem ze psı ébğahagoreme pş`ışt. Amırıme yixah’o keç’eseşt yibaklacan müşquxeri dıcı h’uştıx.

 

baklacan yépl’ın ofıxer: Cüçen, psı éğahan, yisımecağere yiyağe kezğaç’ıxereme ya peé zı feğaharezığe wuh’un fay. Xatem yiğat’shağexe baklacan ç’ısexeme yaxah’o zı fejere wah’tem şéğawblağe  thamafit’`um (2) kışnewujı (1) zı cüçenığo woş`ezı yapere cüçenım thamafe 2-3 kışnewujı yat’`onere cüçenığor pş`e zıh’urem kıdiéç’ağe wus’ıxeri bğaqodınızı yat’em jı kişağe yilebığe kıxenağe h’unı peé çezuw fızeguxer zı t’`uo zışe cüçenım yüş`ağe yéç’ışt.

 

Yisımecağexer, yiyağe yézğaç’ıxereme yape keç’ıç’e
                  

Baklacan keğasınım kequre sımecenığeme yaneha wuztéşınıhanıxer wirüs re fusarium smecenığexer arı.
 

Wirüs: pkıxeme yaşıu lıde yépş`ığe yié yéş`ıx.

Fusarium: wirüsum fede hazere şınağo şıt.                         

Yiyağe yézğaç’ıxerer
 

Yébzı hamlıw: ç’ıse pkı ş`anexeme ya pşetıkıç’e yirewupş`ı.

Tığujı wus’ı:Pkım yipkıpsı ireşüzı pkır wodı yéş`ı yiğal’`epewi meh’u.

 
Becıh’ plıjıxer, thape s’’exer

 

Mı sımace psawo doğo ç’e xemç’e pş`eşt. Sımecağe zıxel’ı ç’ıp’em ç’e yéwute kışımğaç’ın fay.

 

Baklacanxer wu ğoyınım wuzfejeştır sıdı fede ş`ıç’e fayexemre, yinışe h’uğe, mıh’uğaş`e feyenığem fede zetéfığe feyenığeç’e wuğoyın fay wu ğoyınır ç’asedede kızıneremi baklacan müşquxer kartıjı meh’uxezı ya şöxeri peşı, yiç’exer pıte meh’u zı qotekesi pşkıjım wumıl’eijışüne meh’ujıx. Baklacan ğoyınığoem pkı ş`eğım yape kıpıç’ağe baklacan müşquxer épçıgörem wufejenızı ay kışnewujıre éçığomi careşte yixe étıxer épçıgoreme deqoayegorem éçığen fay. Wu ğoyınığem nesığe baklacanxeme ya ç’ıxer şejiyeç’e ç’ır zıpıtı pkım peblağe ç’ı ç’ıha yie pıwupç’ınxezı ya yinağexemç’e zefedizxer, ya şöxemç’e zefedexer şhaf şhafe ambalajıxeme zexemfızağe yaril’hağen fay.

 

Zı dekar Baklacan wulejınım sa/da 171.30 tśıfı qöaş`e , sa/da 2.54 makine qöaş`e lejaç’e peqoade. kg 4.000 keç’ı.

 бакъладжан
 
ицIхэр: адыгэ:бакъладжан, араб: باذنجانтр:патлыджан фр: аубэргинэ инг: эггплант, рус: баклажан латин: соланум мэлонгэна

 

 

 
бакъладжаныр о фэбэцIым. зы илъэсым шыпсэо, тропикъ оэм зы чъыгы тśыкIоу ины шыхъурэ, зы илъэс заулэ шыIэрэ зы къултур уцы пкъы.
ты кIыпIэмэ бэ шэаухырэ бакъладжан пхъэтэшъухэ пэхьау зы шхыны. зэрэ шхыны хъатэм фэшхьафэ илъэсы бэшIагъэм тśыфыхэмэ азэгъу ялъытэштыгъэ зыдаиштыгъэ шхыны.
бакъладжан екъоложикъ зэтефыгъэмэ япхыгъэ шытэ %0.2-46.8 иизэдиштэ зэблихъунэ шытэ ифызэгугъэ   % 6.75 иизэдиштэкIэ пэмишIы хэр къызхэшэ.
 
изэтефыгъэхэр
мы къышнэужырэ уахьтэм бакъладжан зэтефыгъэ ишIыкIэ зэблахъуи шахьафы заулэ къэаукъозэныгъ. шхьакIэрэм тэ ты кIыпIэм шэашIэ зэплъыгъэхэмэ янахьа догъэ къэгъалъэгъокIэ къэзытыгъэр  т.374, адана т., бирэджикъ, палам рэ мы yеж кIыпэм япэкIэ къышыхьуштыгъэхэр ары. янэхьа догъэ экIыгъэр зэтефыгъэ 374 м къитыгъ (тон/да 11.222), адана ятIэм: (тон/да 7.236), бирэджикъ ятIэм: (тон/да 6.194), пала ятIэм: (тон/да 5.361) фэдизэ къитыгъ.
•          топан 374: мушкIу отэгъугъэ, хъурае, догъо зы зэтефыгъ.
•          бирэджикъ: мушкIу кIыхьа
•          адана т.: мушкIу хъурае.
•          пала: ипкъы шъукъэ уцышо кIапIтśэ, имушкIухэр къахьуашъо, морэ шъо ипэсагъэ фызэгу уахътэ зы зэтефыгъэ шIыкIэ иэ шыт. ипкъышъукъэ иатыгъагъэ джм 90-110. имушкIухэмэ якIыхьагъэ 26-28 игъумыгъэ джм 6-8 хъурэ мушкIухэр морэ кIапIтśэшъо мэхъу ифызэгу тIэоq хэатыкIыгъэ лоум фэдэ ицыпитIIури паптśэ шыт. ишъоапIэ пIIае илы фыжы шабэ мэхъу.
зекIурэ о зезэгъырэ ятIэр
бакъладжаныр о фабэм yекIурэ уцы шхыны, шыар зыцэкIэ yекIурэп къэхъу зыхъурэм фэбагъэр
º дж -1,-2 эм къызэрэфэхэ малъIэ. фэбэпIтśы о эм yекIо зылъэсэ шыэрэ зы къултур уцы. кIэр зыхаплъхьа къышнэужы экIагъэр угъоyфэ фэбагъэр º дж 15-35 хэмэ яфызэгу хъо мэзихы фэдизэ зы уахътэ фае мэхъу. ошхыпсыр зимыкъурэм псы ебгъахьан фаy.
 
зыфае ятIэр
ятIэмкIэ зэхэтзыгъашъукъ'э иэ шыт. шыгъулъэ ятIэм зыцэкIэ yекIурэп. ми фэдэ отэгъо лэбышэ ятIэхэмэ яшыу пкъым илъапсэхэр псынкIэ ишыу къэкIоагъэ мэхъу. ятIэ шабэ куоэ псы иришъоэ ихэтхъкIыгъэ маддэхэмкIэ бае ятIэм хэхъоагъэ къирэтызы бэ къыэкIэ. пасэ къэбгъасыным узфаекIэ былым yебзыкIэ у дэапыанызы пшахъо зыхэлъы ятIэм къышыбгъасын лъэкIышт.
 
     къэгъасыкIэ       
шхыны уцыхэмэ якъышнэужы гъатIысын фаy зылъэсым зышыбгъатIысырэ шIыгум илъэсы плъIы темикIо а ятIэм бакъладжан шымыгъатIысын фаy тэ тыкIыпIэ зэблэгъугъэ фэпшIышъушты уцыхэр бзыуцIыф, коцы унагъоэм шышыхэр,
ятIэ гъахьарэзыкIэ:
хатэр куо жъуагъэ бгъахьарэзышт. гъэтхапэм къэкIыгъэ уцыхэр бгъалъIэны пэе ятIэм илэбыгъэ
 зэкIурэ уахътэм жукIыжыгъэ къитхърэ лъашъо yеуэжыгъэ чъэзуу хэгъатхъыгъэ хэутыгъэн фаy. чъэзуу хэгъатхъыгъэмэ яфызэгу изэ пэшышагъэ (джм 100) зы мэтрэм фэдизэ хъунэ чъэзуу хэгъатхъыгъэ фэшIыгъэн фаy. хатэ ятIэм хьамлыу бэ хэсымэ бакълэджанхэр умыгъатIысы рапшIэ yебзым дишIигъэ ау yеогъэн фаy.
 
Yеутын гъатIысын:
кIэхэр фабэ зы кIыпIэгорэм шыгъахьазэрыгъэ хьасэхэмэ мэзае мазэм ипэрэ тхьамафэм хэшъуутэштых амырими чъэзуу чъэзууэ хэшъуутэштых. зы плIимэм (м² ) гр 5- 6
тетэразэ зэужэ зэпытэ чъэзуум хэшъулъхьаштых. шIэныгъэм къышнэужы кIэхэмэ яшыу иужъогъэ 1джм фэдизэ ипкIэ гъахьэрэзыгъэ ятIэ зэхэлъыр тептэкъоны тIэоqи пшIытIэкIорэм кIэхэр еухъумэным къышнэужы псы тIэоq тегъапсэпсэн фаy.
кIэхэр къэкIысэ итхьапэхэр 7-8 зы зыхъурэм кIысыгъэхэр мэлылъфэгъу мазэм ятоанэрэ тхьамафэм шэублагъэ язэ пэшышагъэ джм 50 хьунэ чъэзуу хэгъатхъыгъэхэмэ язэ пэшышагъэри джм 100 хъунэ а мафэ шыпкъэм гъатIысыгъэн фаy. зыбгъатIысыхэ къышнэужырэми псэ псы yеттынэ шыт.
 
Yебзы yетын
бакъладжаныхэмэ yебзыр джадэ шъуы ялъэгъу. бакъладжан зышыдгъатIысышты кIыпIэм умыгъатIысы рапIкIэ зы дэкъарым 4-6 яфызэгу тефэ шъуэ сыгъэ былым yебзырэ аy дэапыанэ фосфор хэлъэ yебзырэ азот yебзыр дишIигъэ изныкъо теутэнызы адэрэ къанэрэ изныкъори япэрэ псы егъахьаным ипэ теутегъэн фаy.
азот хэлъы yебзы зы дэкъарым къг/да 21 н,
фосфор хэлъы yебзы зы дэкъарым къг/да 10 п2о5 зи хэмыхьагъэ yетыгъэн фаy.
 
псы егъахьан
бакъладжаныр къэдгъасы зыхъукIэ зыбгъатIысыхэ къышнэужы едгъахьагъэ псэ псым къышнэужы уашъо кIоакIэм yепхыгъэ мафэ 15 - 20 нэсыфэ псы yеттыштэп. ми къышнэужы псы фае зыхъукIэ псы бэ yеттышт. нэкъыгъа къызэухыгъэм хъо мыхъо зэлъэпытэ псы емыгъахьаныгъэн фаy. пкъыхэмэ яшыу япэрэ бакълэджан мушкIухэр къызпидзэрэм къышнэужы пкъым изэрэфаемкIэ псы yетыгъэн фаy. бакъладжан екIагъэхэр угъоиныгъэр къызнэсырэм угъоикъэси гъоиныгъэм къышнэужы псы yетыныр зышымыгъагъупшэн фаy. икъэсыгъо уахътэм зы тхьамафэм зэ псы ебгъахьагорэмэ пшIышт. амырымэ ихахъо къэкIэсэшт ибакъладжан мушкIухэри дыджы хъуштых.
 
Yеплъын
бакъладжан yеплъын офыхэр: джучъэн, псы егъахьан, исымэджагъэрэ иягъэ къэзгъакIыхэрэмэ я пэе зы фэгъахьарэзыгъэ ухъун фаy. хатэм игъатIсхьагъэхэ бакъладжан кIысэхэмэ яхахъо зы фэжэрэ уахътэм шегъаублагъэ  тхьамафитIIум (2) къышнэужы (1) зы джучъэныгъо ошIэзы япэрэ джучъэным тхьамафэ 2-3 къышнэужы ятIIонэрэ джучъэныгъор пшIэ зыхъурэм къыдиекIагъэ уцыхэри бгъакIодынызы ятIэм жы къишагъэ илэбыгъэ къыхэнагъэ хъуны пэе чъэзуу фызэгухэр зы тIIуо зышэ джучъэным yушIагъэ yекIышт.
 
исымэджагъэхэр, иягъэ yезгъакIыхэрэмэ япэ къэкIыкIэ
                 
исымэджагъэхэр
бакъладжан къэгъасыным къэкIурэ сымэджэныгъэмэ янэхьа узтешыныхьаныхэр уирус рэ фусариум смэджэныгъэхэр ары.
 
уирус: пкъыхэмэ яшыу лыдэ yепшIыгъэ ие yешIых.
фусариум: уирусум фэдэ хьазэрэ шынагъо шыт.                        

иягъэ yезгъакIыхэрэр
 
Yебзы хьамлыу: кIысэ пкъы шIанэхэмэ я пшэтыкъыкIэ ирэупшIы.
тыгъужы уцы:пкъым ипкъыпсы ирэшъузы пкъыр оды yешIы игъалъIэпэуи мэхъу.
 
бэджыхъ плыжыхэр, тхьапэ цIэхэр
 
сымэджэныгъэм ипэ къэкIыкIэ
мы сымаджэ псао догъо кIэ хэмкIэ пшIэшт. сымэджагъэ зыхэлъы кIыпIэм кIэ yеутэ къышымгъакIын фаy.
 
гъоин гъаылъын
бакъладжанхэр у гъоиным узфэжэштыр сыды фэдэ шIыкIэ фаехэмрэ, инышэ хъугъэ, мыхъугъашIэ фэеныгъэм фэдэ зэтефыгъэ фэеныгъэкIэ угъоин фаy у гъоиныр кIасэдэдэ къызынэрэми бакъладжан мушкIухэр къартыжы мэхъухэзы я шъохэри пэшы, икIэхэр пытэ мэхъу зы кIотэкъэси пшкъыжым умылъэижышъунэ мэхъужых. бакъладжан гъоиныгъоэм пкъы шIэгъым япэ къыпыкIагъэ бакъладжан мушкIухэр епчъыгорэм уфэжэнызы аy къышнэужырэ ечъыгъоми джарэштэ ихэ етыхэр епчъыгорэмэ дэкIоаегорэм ечъыгъэн фаy. у гъоиныгъэм нэсыгъэ бакъладжанхэмэ я кIыхэр шэжиэкIэ кIыр зыпыты пкъым пэблагъэ кIы кIыхьа иэ пыупкIынхэзы я инагъэхэмкIэ зэфэдизхэр, я шъохэмкIэ зэфэдэхэр шхьаф шхьафэ амбалажыхэмэ зэхэмфызагъэ ярилъхьагъэн фаy.
 
къызтехьарэ   пшIэр
зы дэкъар бакъладжан улэжыным са/да 171.30 тśыфы qоашIэ , са/да 2.54 макъинэ qоашIэ лэжакIэ пэкIоадэ. къг 4.000 къэкIы.
 
 
зытхыгъэр
хьаткъо нури эрсоy